एकाइ-१
पाठ १ : सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षा
तलका प्रश्नहरूको उत्तर लेख्नुहोस्:
-
जीवनोपयोगी शिक्षामा समावेश हुने विषयवस्तुहरू के कस्ता छन् ?
उत्तरः जीवनोपयोगी शिक्षामा समावेश हुने विषयवस्तुहरू अनेक हुन सक्छन्, तर केही विषयहरू निम्न हुन सक्छन्:
- नैतिकता र मूल्यहरू: जीवनमा सफलताको लागि नैतिक तथा आधारभूत मूल्यहरूको समझ र उनलाई अपनाउनुपर्ने कला जीवनोपयोगी शिक्षाको एक महत्त्वपूर्ण भाग हुन्छ।
- समाज र संघीयता: समाजको भूमिका, संघीयताको महत्त्व, समुदायमा भाग लिने र समुदायको विकासमा सहयोग गर्ने कला जीवनमा अत्यन्त आवश्यक हुन्छ।
- स्वास्थ्य र रोग: स्वस्थ रहने र अपने शरीरको देखरेख गर्ने कला जीवनमा अत्यन्त आवश्यक हुन्छ।
- कला र सांस्कृतिक विविधता: कला र सांस्कृतिक विविधताको समझ र सञ्चालन गर्ने कला जीवनमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
- विज्ञान र प्रविधि: विज्ञान र प्रविधिको विकासले जीवनमा अत्यन्त महत्तपूर्ण भूमिका निभाउँछ।
-
जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छ ओटा मुख्य क्षेत्रहरू के के हुन् ?
उत्तरः जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छ ओटा मुख्य क्षेत्रहरू निम्न हुन्:
- व्यवसायिक शिक्षा: व्यवसायिक शिक्षा एक जीवनोपयोगी क्षेत्र हो। यसले विद्यार्थीलाई व्यावसायिक कौशलहरू दिनुपर्छ जसले उनलाई सक्षम बनाउन पर्छ अनुसार उनीहरूले चयन गरेको व्यवसायक क्षेत्रमा काम गर्न।
- सामाजिक विज्ञान: सामाजिक विज्ञान एक अन्य जीवनोपयोगी क्षेत्र हो। यसले मानव समाज र तत्त्वहरू, समाजिक समस्याहरू, समाजिक संगठन र अन्य समाजिक पहिचानहरूसम्बन्धी ज्ञान प्रदान गर्दछ।
- स्वास्थ्य र चिकित्: स्वास्थ्य र चिकित्सा जीवनोपयोगी छ। यसले मानव शरीरको देखरेख गर्न र स्वस्थ रहन बढ़िया रीतिहरू सिकाउँछ।सा
- पर्यटन र वातावरण: पर्यटन र वातावरण एक अन्य जीवनोपयोगी क्षेत्र हो। यसले प्रकृतिक संसाधनहरू र विभिन्न पर्यटन स्थलहरू सम्बन्धी ज्ञान प्रदान गर्दछ।
- कला र सांस्कृतिक विविधता: कला र सांस्कृतिक विविधता पनि एक जीवनोपयोगी क्षेत्र हो। यो क्षेत्र सम्पूर्ण मानव समाजको रूचि, स्थायित्व र सामूहिक अस्तित्वमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने क्षमता प्रदान गर्दछ। यसले विभिन्न कला र संस्कृतिहरूको अध्ययन, विश्लेषण र विस्तार गर्न र समूहिक अभिवृद्धि गर्न मद्दत गर्दछ।
-
सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा कसरी अन्तरसम्बन्धित छन् ?
उत्तरः सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा दुवै अत्यन्त महत्वपूर्ण अध्ययन हुन् जो संज्ञानात्मक विकास र सामाजिक उत्थानको लागि आवश्यक हुन्छन्। दोस्रो शब्दमा, सामाजिक अध्ययन विविध समाजशास्त्रीय अध्ययनहरू हुन् जुन विभिन्न समाजहरूमा विभिन्न सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक र सांस्कृतिक सिद्धान्तहरू अध्ययन गर्दछन्। जीवनोपयोगी शिक्षा अर्थात् जीवनको लागि उपयुक्त शिक्षा हो जसले संज्ञानात्मक, बौद्धिक र सामाजिक विकास गर्न मद्दत गर्छ।
दोस्रो प्याराग्राफमा, सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा अन्तरसम्बन्धित छन् किनकि सामाजिक अध्ययनले विभिन्न समाजहरूमा आधार र समाज बनाउने सिद्धान्तहरू, समाजको संरचना, समाजमा असल भूमिका, समाजको संरचना र उत्पत्ति, समाजमा असल भूमिका, न्याय, इतिहास, संस्कृति र अन्य विषयहरूको अध्ययन गर्दछ। जीवनोपयोगी शिक्षा अन्यत्र उद्योग, स्वास्थ्य, व्यक्तिगत विकास, नागरिकता र नैतिकताको विषयमा ध्यान दिन्छ।
पाठ २: जीवनोपयोगी शिक्षा, जीवनोपयोगी सिप र स्वस्थ जीवनशैलीबिचको अन्तरसम्बन्ध
तलका प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् :
-
पूर्वीय चिन्तन परम्परा भन्नाले के बुझिन्छ ?
उत्तर:"पूर्वीय चिन्तन परम्परा" भन्नाले पूर्वकालीन संस्कृति, दर्शन, तथा विचारको समूह भन्नाले बुझिन्छ। यो समूह इतिहास, तर्क, दर्शन, वैद्यकीय शास्त्र, सामाजिक विज्ञान, ज्योतिष आदि बिषयमा ज्ञान अध्ययन गर्ने थालिएको थियो। यो परम्परा भारतीय उपमहाद्वीपको भिन्न-भिन्न भागहरुमा विकास भएको थियो।
यो परम्परा विश्व इतिहासमा धेरै महत्वपूर्ण थियो। यसले अधिकतर धार्मिक तथा दर्शनिक विचारको प्रभाव गरेको थियो। धार्मिक ग्रन्थहरु, जस्तै वेद, उपनिषद, रामायण, महाभारत, भगवद गीता, पुराण आदि यो परम्पराको एक अहम भाग थिए। यसले विविध धार्मिक तथा दार्शनिक शैलिहरू, जस्तै हिन्दू, बौद्ध, जैन, चार्वाक, सांख्य, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा, योग आदि विकसित गरेको थियो। -
पाश्चात्य चिन्तन परम्परा भन्नाले के बुझिन्छ ?
उत्तर: पाश्चात्य चिन्तन परम्परा भन्नाले पश्चिमी संस्कृति र विचारधारा जस्ता विषयहरूमा आधारित हुने विभिन्न विचारहरू, तथ्यहरू, सिद्धान्तहरू, तर्कहरू, विश्लेषणहरू, तथा विश्वासहरू आदि सम्बन्धित छन्।
पाश्चात्य चिन्तन परम्परा को आधार शास्त्रवाद, वैज्ञानिक तथ्यवाद, लोकतान्त्रिकता, मानवाधिकार, धर्म-निरपेक्षता, राष्ट्रवाद, आत्मनिर्भरता, उद्योगवाद आदि सिद्धान्तहरू छन्।
यो परम्परा पश्चिमी देशहरूमा अधिक प्रभावकारी भएको छ र अधिकांश विश्वभरका देशहरूले यो परम्परा अनुसरण गर्दछन्। -
पूर्वीय चिन्तन परम्परामा नेपालको कस्तो योगदान रहेको छ ?
उत्तर: पूर्वीय चिन्तन परम्परा नेपालको संस्कृति, इतिहास, तथा दर्शन विकासका लागि महत्वपूर्ण योगदान प्रदान गरेको छ। यो परम्परा नेपालको इतिहासको मूल अंश हो जुन शैली, कला, लेखनी, वैद्यक तथा ज्योतिष आदि विभिन्न क्षेत्रहरुमा प्रभाव रहेको छ।
पूर्वीय चिन्तन परम्पराका विभिन्न विषयहरुमा नेपाली विद्वानहरुले बहुमुखी अध्ययन गरे र त्यसका बाटोमा नेपाली संस्कृति, भाषा, धर्म, दर्शन, समाज, इतिहास र आध्यात्मिकता आदि विषयहरुमा नयाँ दृष्टिकोण, सूक्ष्म अध्ययन, र अन्वेषण गरिएको छ। नेपालको ऐतिहासिक र धार्मिक ग्रंथहरु, जस्तै वेद, पुराण, उपनिषद, महाभारत, रामायण, तन्त्र र तान्त्रिक ग्रंथहरुमा पूर्वीय चिन्तन परम्पराको प्रभाव रहेको छ।
यसलाई समर्थन गर्नका लागि, काठमाडौं र ललितपुर जस्ता प्राचीन शहरहरुमा पूर्वीय चिन्तन परम्पराको सबैभन्दा प्रभावशाली उदाहरण देखिन्छ। पुरानो नेपाली संस्कृति, कला र विद्यालयहरुमा भीत्रिएका पूर्वीय चिन्तन परम्पराका छाप देखिन्छ। यसले नेपालको समृद्ध इतिहास, संस्कृति, धर्म र दर्शनमा पूर्वीय चिन्तन परम्पराको अहम भूमिका देखाउँछ।